Nieśmiałość, czy mutyzm wybiórczy ?

Wiele dzieci jest po prostu nieśmiałych – jak je odróżnić od tych z mutyzmem wybiórczym?

Wielu specjalistów nie czyni jakościowego rozróżnienia między nieśmiałością a lękiem społecznym – uważają, że zaburzenia te różnią się tylko pod względem nasilenia. Mutyzm wybiórczy miałby być specyficzną formą lęku społecznego. A jednak, mimo że większość dzieci z mutyzmem wybiórczym okazuje nieśmiałość, zwłaszcza w nowych dla siebie sytuacjach, nie u wszystkich nieśmiałych dzieci rozwija się mutyzm wybiórczy. Jeśli więc traktujemy nieśmiałość jako zachowanie lub cechę osobowości, którą da się zaakceptować jako mieszczącą się w granicach normy funkcjonalnej, to na jakiej podstawie odróżnić te dwa problemy (co z kolei pomoże nam zdecydować, kiedy wkroczyć z jakąś interwencją)?

Dzieci z mutyzmem wybiórczym zazwyczaj od samego początku są nieśmiałe. Fazę separacji od matki przechodzą powoli; wolą raczej obserwować niż się przyłączać; raczej reagują niż inicjują; trudno je także pobudzić do działania – często nie wykazują żadnej widocznej reakcji mimo że wszyscy usiłują je wciągnąć do jakiejś aktywności.

Lęk dzieci z mutyzmem wybiórczym jest bardzo szczególny – dotyczy sytuacji, w której oczekuje się, że dziecko będzie mówić.

To wcale nie takie rzadkie. Wiele dzieci potrzebuje długiego rozbiegu, ale kiedy już odzyskają grunt pod nogami, wkraczają w sytuację z werwą i entuzjazmem. Inne dzieci natomiast muszą się powoli uspokoić i rozgadać, utrzymując przy tym pewną rezerwę – ich umiarkowany temperament widać też w wielu innych sytuacjach, a rodzice zgodnie twierdzą, że mają „takie ciche i spokojne dziecko”. W przeciwieństwie do takich dzieci, dzieci z mutyzmem wybiórczym mają „podwójną” osobowość. W domu mówią bez przerwy, wykazując zazwyczaj pewien rys uporu, kiedy przychodzi do czegoś, co mają lub czego nie mają robić. Lęk pojawia się u nich szczególnie wtedy, kiedy otoczenie oczekuje (lub kiedy one myślą, że otoczenie oczekuje), że coś powiedzą. W takich wypadkach można zauważyć wyraźny punkt zwrotny (w odróżnieniu od małomówności dostrzegalnej u dzieci nieśmiałych), po przekroczeniu którego dyskomfort u dziecka staje się tak silny, że uniemożliwia dalsze porozumiewanie się.  Jeśli dziecko jest pewne, że nie będzie musiało mówić (a także kiedy dostępne są mu inne sposoby komunikowania się), włączy się do aktywności innych o wiele szybciej i chętniej. Uważamy, że kluczowe różnice między mutyzmem wybiórczym a tym, co nazywamy „nieśmiałością” to  unikanie, uporczywość i nasilenie.  

Unikanie
Nieśmiałe dzieci mogą niechętnie i powoli włączać się w aktywność innych ludzi, ale rzadko wykorzystują specjalne strategie, aby tylko uniknąć mówienia. Zamiast mówić, zdarza im się kiwać głową albo wskazywać palcem, ale to są oznaki bardziej ogólnego braku pewności siebie. Nie wykorzystują sposobów alternatywnych wobec mowy – jak na przykład gestykulacji lub stukania w przedmioty, aby przyciągnąć czyjąś uwagę.

Uporczywość
Nieśmiałe dzieci stopniowo nabywają pewności siebie, ich umiejętności społeczne rozwijają się nawzajem się wzmacniając. W miarę jak poznają swoje otoczenie, wchodzą z nim w coraz częstsze i intensywniejsze interakcje i więcej mówią. Dzieciom z mutyzmem również przybywa pewności siebie – ale powstrzymują się od mówienia. Zachodzi u nich inny rodzaj równowagi między poczuciem bezpieczeństwa i porozumiewaniem się i wygląda na to, że nikt nie jest w stanie ich przekonać, żeby mówiły. (Pewna znana nam dziewczynka złamała rękę podczas zabawy, ale nikomu o tym nie powiedziała, zanim nie wróciła do domu).

Nasilenie
Niepowodzenia w mówieniu występujące u dzieci z mutyzmem wybiórczym różnią się jednak od niechęci do mówienia charakterystycznej dla dzieci nieśmiałych. Nieśmiałe dzieci jednak coś z siebie dają – choćby półuśmiech czy zachęcające skinienie głową. Zdarza się, że ujmują czyjąś wyciągniętą rękę i spoglądają na tego kogoś w oczekiwaniu, że potwierdzi gotowość do kontaktu. Wygląda to tak, jakby okazywały, że coś jest dla nich za trudne i że chętnie przyjmą wsparcie. W porównaniu do nich, intensywność milczenia dzieci z mutyzmem wybiórczym staje się szczególnie wyraźna. Mogą się nam przyglądać, ale nic nie powiedzą. Kiedy się do nich mówi, pozostają czasem w kompletnym bezruchu, wręcz zamierają. Tak jakby czekały, aż skończymy do nich mówić, albo że wreszcie to my przestaniemy czekać, aż nam odpowiedzą. Co ciekawe, rzadko się zdarza, żeby dziecko z mutyzmem wybiórczym fizycznie odwróciło się od osoby, która do niego mówi albo pochyliło się twarzą do własnych kolan, żeby tylko uniknąć mówienia do dorosłych. Wygląda na to, że takie zachowanie jest bardziej cechą dzieci, które naprawdę nie chcą nic powiedzieć albo próbują się z nami droczyć.

Różne reakcje na interwencję
Istnieje jeszcze jedna różnica, która nie ujawnia się na pierwszy rzut oka, a jest nią reakcja dziecka na interwencję. Dzieci z mutyzmem wybiórczym, które raz już pokonają reakcję lękową na specyficzną sytuację, są w stanie mówić także w kolejnych podobnych sytuacjach. Ich lęk jest o wiele bardziej związany ze specyficznym kontekstem niż z lęk dzieci temperamentalnie nieśmiałych. Należy zauważyć, że dla większości dzieci z mutyzmem wybiórczym, z którymi autorzy tego opracowania się zetknęli, kontekst zależy raczej od tego, kto jest obecny w danej sytuacji, a także od stopnia prawdopodobieństwa, że ktoś niepożądany dziecko podsłucha lub mu przerwie, niż od tego, w jakim miejscu dana sytuacja się rozgrywa.
U dzieci nieśmiałych występują różne wzorce. Jednorazowy udział w dyskusji na forum klasy niekoniecznie będzie oznaczał, że kolejna dyskusja będzie dla takiego nieśmiałego dziecka łatwiejsza.
(Podobnie jak dziecko, które się jąka, jeśli raz wypowie się płynnie, może wciąż się jąkać w pewnych sytuacjach). Dzieci nieśmiałe cechuje pewna ogólna niepewność, z której nigdy nie wyrastają do końca. I, co niezmiernie ważne, dziecięca nieśmiałość rzadko przeszkadza w edukacji.

Opracowanie na podstawie książki Maggie Johnson i Alison Wintgens 'The Selective Mutism: Resource Manual'